Historia Żydów w Polsce
Względnie dobre warunki życia spowodowały wzrost liczby ludności żydowskiej. W połowie XVII w. mieszkało w Rzeczypospolitej około 300 tys. wyznawców judaizmu.
Dzielnica żydowska każdego większego miasta tworzyła gminę (kahał), której zwierzchnikami byli rabini i starsi żydowscy. Ich władzy podlegała cała ludność żydowska, a chrześcijańska rada miejska nie miała prawa ingerować w kompetencje gminy. Kahał zajmował się budową synagogi, cmentarza, łaźni i innych budynków użyteczności publicznej oraz opiekę nad nimi. Miał pieczę nad szkolnictwem, sądownictwem i podatkami.
Szlachta i duchowieństwo, z racji powszechnej umiejętności czytania i pisania, zatrudniały często Żydów w charakterze zarządców posiadłości i poborców różnych podatków, myt i ceł. Ich znaczenie gospodarcze wywoływało jednak niechęć mieszczaństwa i chłopów. Żydzi pracowali w handlu i rzemiośle (krawcy, stolarze, złotnicy, drukarze itp.), zajmowali się udzielaniem kredytów. Wielu z nich służyło na dworach szlacheckich, magnackich czy nawet królewskim, a niektórzy trudnili się leczeniem i aptekarstwem.
W wyniku wojen w XVII w. Polskę dotknęła recesja gospodarcza, która doprowadziła do zubożenia również ludność żydowską. Wielu cierpiących biedę Żydów szukało pocieszenia w nowych ruchach religijnych. Jednym z nich był Izrael ben Eliezer z Podola, który w połowie tego wieku utworzył ruch zwany chasydyzmem. Ten charyzmatyczny mówca połączył radosną religijność z ideami mesjańsko - mistycznymi.
Po upadku Rzeczypospolitej milionowa społeczność polskich Żydów pod rządami państw zaborczych była pozbawiona podstawowych praw, a ponadto płaciła większe niż inni podatki. Dopiero od połowy XIX wieku, w wyniku odgórnych działań władz, stopniowo znoszono ograniczenia praw ludności wyznania mojżeszowego. Sprzyjało to emancypacji części inteligencji żydowskiej, która z zamkniętych dzielnic miast przenosiła się do zamieszkanych dotąd przez Polaków.
Wraz z postępem asymilacji zwiększał się udział Żydów w walce o niepodległość Polski. Bohaterowie dzielili gorzki los ich polskich towarzyszy broni - ginęli w bitwach, byli represjonowani i wywożeni na Syberię.
Kryzys gospodarczy w okresie międzywojennym dotknął wszystkich obywateli, ale najbardziej dał się we znaki drobnym kupcom i rzemieślnikom, wśród których dwie trzecie stanowili Żydzi. Udział ludności żydowskiej był znaczny także w przemyśle odzieżowo - skórzanym (50 %) i handlu detalicznym (70 %). Żydzi - naród miejski - mieszkali nie tylko w dużych miastach, gdzie stanowili ponad jedną trzecią ogółu mieszkańców, ale również w małych miasteczkach, w których często tworzyli większość.
Sukcesy przedsiębiorstw żydowskich nie były częste, większość żyła w biedzie. Wielu Żydów dostrzegało zatem, że szansę na lepsze życie daje wykształcenie. Popularne wśród młodzieży żydowskiej były studia prawnicze i medyczne, po których można było otworzyć prywatną praktykę.
Współżycie wielu narodów w niepodległej Rzeczypospolitej (65% Polaków, 16% Ukraińców, 9,8% Żydów) nie układało się harmonijnie. Odrębność języka, religii i obyczajów powodowała, że Polacy i Żydzi żyli niejako obok siebie. Antysemityzm polski miał podłoże polityczne i gospodarcze. Był charakterystyczny dla programów partii narodowych, szczególnie w momencie odbudowy państwa polskiego, gdy Żydów posądzano o niechęć i przeciwdziałanie staraniom polskim o odzyskanie niepodległości. W latach trzydziestych, a zwłaszcza po śmierci Józefa Piłsudskiego, został wzmocniony polityką państwa (przyzwolenie na bojkot ekonomiczny, ustawa z 1936 r. ograniczająca ubój rytualny).
Z wyjątkiem Żydów zasymilowanych większość żyła we wspólnotach odizolowanych od reszty społeczeństwa. Działały związki samopomocy, kluby sportowe i organizacje dobroczynne. Rozwijały się szkolnictwo i kultura, częściowo finansowane przez gminy. Niezależnie od tego działały partie polityczne, od konserwatywno-liberalnych po socjalistyczne. Największą popularnością cieszyli się jednak syjoniści, których politycznym celem była odbudowa państwa żydowskiego w Palestynie. W wyborach parlamentarnych 1930 r. partie syjonistyczne otrzymały 65% głosów wyborców opowiadających się za ugrupowaniami żydowskimi, podczas gdy socjalistyczny Bund, dążący do poprawy sytuacji społeczno-ekonomicznej Żydów na miejscu w Polsce, uzyskał poparcie jedynie 10 %.
Kultura żydowska, w której rozwój nie ingerowało państwo, przeżywała w okresie międzywojennym okres świetności. Wyróżnić się w niej daje zarówno nurt religijny, jak i świecki. Twórcy pisali swe dzieła zarówno w języku jidysz, jak hebrajskim i polskim. Żydzi brali aktywny udział w rozwoju teatru, literatury, sztuki, nauki i sportu, mieli także własna prasę.
Podłoże aktywnego udziału ludności żydowskiej w kulturze i nauce tkwi w gruntownym wykształceniu, do którego przywiązywano ogromną rolę. Większość młodzieży żydowskiej (ok. 80%) uczęszczała do bezpłatnych szkół państwowych. Ponadto działały prywatne szkoły religijne (chedery, Talmud-Tory, jesziwy) oraz zakładane przez syjonistów i socjalistów szkoły świeckie. Zwieńczeniem systemu szkolnictwa były instytuty naukowe o europejskim poziomie (Wilno, Warszawa) oraz wyższe uczelnie talmudyczne (Lublin).
Narzucony przez Niemców nowy porządek z mocy prawa pozbawił Żydów mienia i swobody poruszania się. Nakazano im obowiązkowe noszenie Gwiazdy Dawida jako znaku rozpoznawczego. Zmuszano do wykonywania poniżających prac, stwarzając okazję do dodatkowych upokorzeń i znęcania się. Ważnym celem dla nazistów było niszczenie synagog, przedmiotów kultu religijnego oraz wszystkiego, co nie zaliczało się do kultury niemieckiej. Antyżydowska propaganda i odizolowanie ludności żydowskiej w gettach spowodowały, że istniejąca już przepaść pomiędzy Polakami a Żydami powiększała się. Większość Żydów czuła się osaczona strachem i zobojętnieniem.
Walka o przetrwanie była w getcie codziennością. Aby przeżyć, trzeba było pracować, ponieważ osoby pozostające bez pracy nie otrzymywały przydziałów żywności. Tym, którzy nie padli ofiarą głodu lub chorób, groziło "wysiedlenie" czyli deportacja do obozów zagłady. Niemcy ograniczali coraz bardziej ilość miejsc pracy oraz obszar gett. Do końca 1942 r. wymordowano 70% polskich Żydów, a z blisko tysiąca gett pozostało tylko 60. Z likwidowanych gett tylko nieliczni Żydzi wysłani zostali do obozów pracy przymusowej. Większość skierowano bezpośrednio do obozów zagłady.
Nieco inaczej sprawa się miała na ziemiach polskich zajętych przez Sowietów na mocy traktatu Ribbentrop-Mołotow. Żyjący tu Żydzi, których status materialny był niższy od ich pobratymców w miastach centralnej Polski, poprawę swego losu widzieli w komunizmie. Nie będąc przeważnie zasymilowanymi ze społeczeństwem polskim, chętnie kolaborowali z sowieckim okupantem, często wydając NKWD ukrywających się Polaków. Były to na tyle częste przypadki, że pozwoliły na powstanie w społeczeństwie polskim przekonania, że Żydzi służą drugiemu okupantowi Polski – ZSRR. Jednak duża część Żydów nie poszła na współpracę i ci podzielili los Polaków, znosząc tortury i sowieckie obozy pracy – łagry. Wiele tysięcy z nich wstąpiło do powstającego w ZSRR polskiego wojska pod dowództwem gen. Władysława Andersa. Armia ta wyszła w 1942 roku z ZSRR i przez Bliski Wschód została przesunięta na teren Palestyny. Wówczas miała miejsce masowa dezercja około 3.000 Żydów, którzy zasilili szeregi bojowników o powstanie państwa Izrael. Pomimo tego czynu, który w warunkach wojny jest karany śmiercią – władze polskie nie wyciągnęły żadnych konsekwencji i nie szukały dezerterów. Byli to wyszkoleni w Wojsku Polskim żołnierze, wśród nich był kapral Wojska Polskiego Menahem Begin.
Żydów z likwidowanych gett transportowano do miejsc straceń oraz do specjalnie w tym celu wybudowanych obozów koncentracyjnych i ośrodków zagłady takich jak: Auschwitz-Birkenau, Bełżec, Majdanek, Sobibór, Treblinka, Chełmno nad Nerem i wiele innych. Szacuje się, iż straciło w nich życie prawie 4 mln ludzi, wycieńczonych pracą ponad siły, eksperymentami pseudomedycznymi, zamordowanych w komorach gazowych i w inny sposób. W sumie w wyniku Holocaustu śmierć poniosło ok. 6 mln Żydów z 11, jakie zamieszkiwały wówczas Europę, co stanowiło prawie 40% całej ówczesnej populacji Żydów w świecie.
W następstwie Holocaustu wszystkie ośrodki życia żydowskiego w Polsce zostały zniszczone. Z około 3,5 mln Żydów, mieszkających przed 1939 r. na terenie II Rzeczypospolitej, w granicach odrodzonej Polski zagładę przeżyło zaledwie 50 - 80 tys. Liczba ta następnie powiększyła się o około 200 tys. Żydów, repatriowanych z ZSRR.
W marcu 1968 roku, po fali protestów studentów, żądających wolności słowa i demokratyzacji życia publicznego, władze komunistyczne sięgnęły do wypróbowanej metody pozbycia się przeciwników politycznych; potrzebny był kozioł ofiarny i wybór padł na Żydów. Upragnionych argumentów do pozbycia się "kosmopolitycznych" (tzn. o nie polskim pochodzeniu) towarzyszy dostarczyła wojna izraelsko-arabska w 1967 roku. Władze PRL, w ślad za Związkiem Radzieckim, opowiedziały się po stronie państw arabskich, zarzucając przy tym polskiej społeczności żydowskiej sympatię dla Izraela, który ogłoszono agresorem a następnie zerwano z nim stosunki dyplomatyczne. W mediach rozpętała się nagonka "antysyjonistyczna" skierowana przeciwko wszystkim obywatelom pochodzenia żydowskiego. Tysiące z nich straciło pracę, było poddawanych szykanom, zmuszanych do pozostawienia dorobku swego życia i do emigracji. Tylko nieliczni Polacy, którym starczyło odwagi, aby przeciwstawić się komunistycznej dyktaturze, publicznie zaprotestowali przeciwko tym wydarzeniom. W okresie 1968 - 1972 opuściło Polskę około 30 tys. osób pochodzenia żydowskiego, wśród których większość stanowili ludzie zasymilowani, pragnący z Polską łączyć swą przyszłość.
"Solidarność" zburzyła mur milczenia wokół stosunków polsko-żydowskich. W 1983 roku został opublikowany apel, napisany przez znane osobistości pochodzące z Polski, a żyjące na Zachodzie (m.in. Szymona Wiesenthala i Jana Karskiego). Wzywał on do zakończenia wzajemnego antagonizmu, w zamian proponował skoncentrowanie się na tym, co dziś łączyć powinno Polaków i Żydów. Rok później odbyło się polsko-żydowskie spotkanie w Oksfordzie, następne miało miejsce w Jerozolimie; w późniejszym okresie zostało zorganizowanych wiele dyskusji i seminariów. W 1986 r. utworzono Komisję Episkopatu Polski do spraw Dialogu z Judaizmem. Cztery lata później Polska i Izrael odbudowały, zerwane w 1967 r., stosunki dyplomatyczne. Wielkimi krokami na drodze do polsko-żydowskiego pojednania stały się: wizyta papieża Jana Pawła II w Oświęcimiu oraz wystąpienie prezydenta Lecha Wałęsy w izraelskim parlamencie - Knesecie.
